مرجع تخصصی آب و فاضلاب

با شروع بحران کاهش منابع آبی که عاملی محدودکننده بر رشد تولید مواد غذایی به حساب می آید به تلاش دنیا مبنی بر افزایش بهینه سازی آب بیشتر نیازمندیم. یعنی همان کوشش هایی که در نیمه آخر قرن بیستم بر تشدید قابلیت های زمین و بهره برداری بهینه، صورت گرفته بود. در سراسر دنیا، متوسط آب مصرفی برای آبیاری به طور تقریب یک کیلو غلات نیازمند یک تن آب است. از آنجایی که برای آبیاری یک تن غلات هزار تن آب مصرف می شود، پس جای تعجب نیست که بگوییم ۷۰درصد منابع آب دنیا به آبیاری کشاورزی اختصاص می یابد.

در نتیجه به طور کلی افزایش کیفیت روش های آبیاری در افزایش قابلیت های منابع آب بسیار حائز اهمیت است. در پروژه های آب های سطحی همانند سدها که وظیفه آبرسانی به مزارع کشاورزی را از طریق شبکه ها و کانال های آبی بر عهده دارند، هیچ گاه بهره وری از منابع آبی برای محصولات کشاورزی به طور صد درصد، درست مصرف نمی شوند. به دلایل متعددی همچون بخار شدن یا اینکه در حین مسیر خود جذب لایه های سطحی زمین شده یا اینکه در بخش هایی از مسیر اصلی خارج می شوند. کارشناسان سیاست های منابع آبی «سندرا پوستل» و «امی ویکرز» پی بردند که درصد بهینه بودن آب مصرفی در آبیاری کشاورزی در کشورهای هند، مکزیک، پاکستان ، فیلیپین و تایلند بین ۲۵ تا ۴۰ درصد و در کشورهای مالزی و مراکش بین ۴۰ و ۴۵ درصد و در ژاپن و تایوان بین ۵۰ تا ۶۰ درصد است. بهینه شدن آب های مصرفی در آبیاری کشاورزی نه تنها تحت تاثیر نوع و شرایط سیستم های آبیاری قرار دارد، بلکه نوع خاک، دما /درجه، حرارت و رطوبت در آن موثر است. در مناطق خشک و گرم، هدر رفتن آب های کشاورزی نسبت به مناطق سرد و مرطوب بسیار شدیدتر است.

سال ۲۰۰۴ وزیر منابع آبی کشور چین طرحی در خصوص افزایش درصد بهینه سازی منابع آبی کشاورزی ارائه داد که براساس این طرح افزایش بهره وری در سال ۲۰۰۰ از ۴۳ درصد به ۵۱درصد در سال ۲۰۱۰ و همچنین این میزان از ۵۱ درصد به ۵۵ درصد در سال ۲۰۳۰ رسید. روش هایی که او ارائه داده بود شامل افزایش قیمت آب، ایجاد انگیزه های لازم در استفاده بیشتر از فناوری های بهینه شده در امر آبیاری و توسعه موسسات محلی در مدیریت این مراحل بوده است. او معتقد است با رسیدن به این اهداف، امنیت تامین منابع غذایی چین را در آینده تضمین می کند. افزایش بهینه سازی آب های کشاورزی به طور معمول به معنای تغییر در شیوه نادرست مصرف، همچون سرازیرکردن حجم زیادی از آب یا سیستم آبیاری از طریق جوی ها به سمت مصرف درست همچون اسپری کردن آب یا قطره یی کردن آبیاری که همان روش استاندارد طلایی بهینه شدن مصرف آب است. این تغییر روش آبیاری، یعنی از سرازیر شدن حجم زیادی از آب جلوگیری شده و آب مورد استفاده به اسپری شدن تغییر وضعیت می دهد. این شیوه سبب کاهش ۳۰ درصدی مصرف آب شده و با قطره یی شدن روش آبیاری، این مصرف حتی به نصف آن می رسد. روش آبیاری قطره یی همچنین سبب افزایش تولید می شود. به این دلیل که میزان ثابتی از حجم آب با حداقل هدررفتگی را فراهم می کند.

از آنجایی که سیستم آبیاری قطره یی هم به نیروی کار بیشتر و هم در مصرف آب بهینه تر است برای کشورهایی مناسب است که هم از نیروی کار بیشتری برخوردارند و هم از کم آبی رنج می برند.کشورهای کوچکی همچون قبرس، فلسطین اشغالی و سودان به آبیاری قطره یی بسیار وابسته هستند. در بین سه تولیدکننده بزرگ محصولات کشاورزی دنیا این نوع روش بهینه آبیاری در کشور هند و چین یک تا سه درصد و در کشور امریکا تقریباً چهار درصد است که در آبیاری زمین های کشاورزی خود مورد استفاده قرار می دهند.در سال های اخیر از سیستم آبیاری قطره یی در مقیاس کوچک برای آبیاری باغ های سبزی کوچک که به طور تقریبی شامل ۱۰۰ اصله گیاه (حدوداً ۲۵ مترمربع) است، استفاده می شود. این نوع سیستم شامل یک تانکر حجیم پر آب است که با استفاده از نیروی جاذبه آب را از طریق لوله پلاستیکی انعطاف پذیر پخش می کند. جای تعجب است که سیستم های آبیاری با بشکه های بزرگ ۱۲۵ مترمربع را آبیاری می کند. همچنین سیستم های آبیاری قطره یی در مقیاس بزرگ تر که از خطوط پلاستیکی قابل حمل استفاده می کنند هم اکنون بسیار متداول شد ه اند. این نوع سیستم های ساده ظرف یک سال خرج خود را در می آورند.با کاهش هزینه های آب و افزایش تولید کشاورزان دارنده این نوع سیستم های آبیاری قطره یی کوچک به طور محسوسی بر درآمد خود می افزایند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

مقدمه

قنات تکنیکی است که آبادی، عمران، جمعیت پذیری و معیشت بخش عمده ای از کشور ایران و بخش هائی از مناطق نیمه خشک و خشک جهان در طول قرن ها وابسته به آن بوده است. به عبارت دیگر حفر قنات اگرچه با هدف استحصال آب برای مصارف شرب، کشاورزی و دامپروری صورت گرفته، اما در کنار این هدف اصلی، اهدافی هم چون رونق اقتصادی و شکوفائی فعالیت های صنعتی نیز تحقق می یافته است. احداث قنات و بهره برداری از آن، یکی از روش های سنتی و دیرینه تأمین آب بوده و نمونه ای از ابداع و ابتکار نیاکان ما و موقعیت آنان در بهره برداری از منابع آب های زیرزمینی است. این سازه با فرهنگ و تمدن بخش های مهمی از جهان و کشور ما آمیخته شده و امروزه به عنوان نمادی از هویت فرهنگی کشور قلمداد می شود.

اصولاً این فن آب رسانی با شرایط خاص اقلیمی فلات ایران و به ویژه مناطق گرم وخشک مطابقت داشته و به جرأت می توان گفت که ایران زادگاه قنات در دنیا می باشد.

از مهمترین ویژگی قنات، آن است که استخراج آب بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت گرفته و لذا وابستگی به سوخت های فسیلی و سایر منابع انرژی وجود ندارد.

طبق آمار یونسکو حدود ۶۰ درصد قنوات موجود در ۳۵ کشور جهان، متعلق به ایران است. هم چنین بیشترین قنوات کشور به ترتیب در استان های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، مرکزی، کرمان و همدان قرار دارندو بر طبق آخرین اطلاعات جمع آوری شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، در حال حاضر حدود ۳۷۴۹۰ رشته قنات در کشور وجود دارد، که آب دهی سالیانه آنها متجاوز از ۳/۸ میلیارد متر مکعب می باشد. لذا حدود ده درصد آب های مصرفی در بخش کشاورزی از طریق قنوات استحصال می شود که سهم آن در تولید بخش، حدود ۱۴ درصد می باشد.

متأسفانه در سالیان گذشته به دلیل حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق و حتی بعضاً بدون مجوز و بهره برداری بی رویه از منابع آب های زیرزمینی، با کاهش شدید سطح آب سفره ها در دشت های مختلف کشور روبه رو بوده ایم و این مسئله، موجب از دست رفتن و خشک شدن تعداد زیادی از قنوات کشور شده است و (افزون بر ۴۰ هزار رشته) به عبارت دیگر تعادل بیلان آب های زیرزمینی که طی سالیان متمادی توسط قنوات حفظ شده بود، به یکباره در طی چند سال به هم خورده و امروزه شاهد معضلات زیادی در بخش آب های زیرزمینی کشور هستیم.

نکته مهم دیگر این که فعالان در امر لایروبی و مرمت قنوات کشور، افرادی سالخورده و قدیمی می باشند که متأسفانه با توجه به تحولات سال های گذشته و تغییرات به وجود آمده در روش های استحصال آب، اقدامی جهت انتقال تجربیات آنان به نسل جوان صورت نگرفته و بیم آن می رود که با از دست دادن آنها، این شاهکار استحصال آب نیز به فراموشی سپرده شود.

جمع بندی مطالب فوق از یک سو و ضرورت وارد نمودن تکنولوژی روز در امر بازسازی و مرمت قنوات به منظور حفظ این سرمایه های ملی و افزایش طول عمر بهره برداری از قنوات از سوی دیگر، ایجاب می کند که تغییر نگرش اساسی در سطح ملی نسبت به قنوات صورت گیرد. به عبارت ساده تر، امروز می بایست به قنوات نیز بمانند سایر پروژه های استحصال آب، فنی نگریست. این سازه از پیچیدگی های خاص برخوردار بوده و ضرورت دارد جهت آن مطالعات شناسائی و مطالعات تکمیلی صورت گیرد از طرف دیگر زمان اجراهای سنتی مرمت و لایروبی گذشته و امروز مقرون به صرفه نمی باشد.

در یک کلام، در پهنه کویر ایران با نزولات آسمانی اندک، فقر منابع آب و دشواری های آب و هوای حاکم بر آن، بهترین و منطقی ترین شیوه استحصال آب، قنات است. لذا با توجه با اهمیت و نقش ارزنده قنوات در تأمین آب کشاورزی و توسعه پایدار این بخش و با توجه به مزایای استحصال آب از طریق قنوات که ذیلاً به آنها اشاره می شود، لازم است که در حفظ و نگهداری آنها از طریق انجام مطالعات شناسنامه و مطالعات جامع قنوات تلاش همه جانبه ای به صورت ملی صورت پذیرد.

الف) مزایای استحصال آب از طریق قنوات

از مزایای عمده قنوات به موارد زیر می توان اشاره کرد:

۱) با توجه به این که حفر قنات و سرمایه گذاری آن به زمان های گذشته برمی گردد، این سازه ها در حال حاضر فقط نیاز به نگهداری و مرمت دارند. لذا در صورت به کارگیری شیوه های اصولی و مناسب بهره برداری و نگهداری، عمر قنوات نسبت به سایر تأسیسات آبی بیشتر است.

۲) استخراج آب در قنوات، توسط نیروی ثقل وبدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت پذیرفته و با دانش و آگاهی محلی مطابقت دارد، لذا هزینه استحصال آب ونیز قیمت تمام شده آب نسبت به روش چاه ارزان تر است.

۳) استحصال آب بر اساس توازن طبیعی لایه های آبدار صورت گرفته و متناسب با بیلان آبی منطقه می باشد و مانع از افت سطحی ایستابی در منطقه می شود.

۴) هزینه نگهداری قنات نسبت به چاه کمتر است.

۵) قنات در تقویت و تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت نقش بسیار مثبتی دارد با توجه به وجود نظام بهره برداری از آب قنوات بر اساس رضایت عموم بهره برداران، تجارب گذشته و انطباق آن با فرهنگ بومی، این سازه نقش بسیار مثبتی در تثبیت و پرورش روحیه همکاری و تعاون و مشارکت و قابلیت الگوبرداری از بعضی از سازه های مدرن را دارد.

۶) اغلب آب های قنوات شیرین هستند، لذا در آب شوئی خاک های شور پائین دست نیز نقش مؤثری ایفا می کنند.

۷) چون در عملیات قنات اغلب از ابزار آلات ساده و به خصوص نیروی کاگری بهره برداران سهیم در قنات استفاده می شود، لذا با امکانات محلی قابل نگهداری می باشد.

۸) در مناطق کوهستانی و کوهپایه ها، قناتت منطقی ترین و اصولی ترین و بالاخره تنهاترین طریقه استحصال آب است.

۹) قنات موجب اشغال زائی در منطقه شده، از این طریق نیز به رونق اقتصادی منطقه و توسعه پایدار کمک می کند. اهمیت فرهنگی وجود قنات در روستا و حس تعاون در بین بهره برداران قنوات از شاخص های قنوات است.

۱۰) به عنوان یکی از میراث های فرهنگی بازمانده از گذشتگان در کشور تلقی می شود.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

امروزه با تشدید بحران آب، مدیریت ذخایر آن که پیش از این در سراسر دنیا به شکلی پراکنده و منفصل صورت می گرفت، اینک می رود که با فعالیت سازمان های مختلف جهانی، با تعامل و هماهنگی به برنامه ریزی و مدیریتی یکپارچه در جهان دست یازد که با راه حل هایی بومی تکمیل گردد؛ به خصوص در زمینه آموزش، پژوهش و پروژه های خلاقانه و طرح های مبتکرانه در حوزه آب. آن چه می خوانید، گزارشی است در مورد برنامه هایی در این زمینه.

● «برنامه ژئوسفر بیوسفر» و «برنامه جهانی برای ارزیابی آب» توسط یونسکو

یونسکو یکی از همین سازمان هاست که طی سال های گذشته گامهایی بسیار مهم و تأثیرگذار در این زمینه داشته است و در توسعه آب شناسی بین المللی نقشی تعیین کننده داشته است و علاوه بر پرداختن به توسعه پایدار در کشورها و سرزمین های مختلف، پژوهش ها و پروژه هایی را به اجرا گذاشته که به روندهایی می پردازد که طی آن آب از طریق نظام جوی آبیاری خاکی انتقال می یابد. از این رو برنامه های جهانی متعددی در دستور کار قرار گرفته است. آندره آس ژولوزی که دبیر برنامه بین المللی آب شناسی و سرپرست بخش علوم آب یونسکو است، از پروژه ای سخن می گوید که طی آن صدها متخصص آب شناس از سراسر دنیا در کار عظیمی شرکت کردند که در نهایت نوعی ترازنامه آبی منطقه ای تهیه می کرد، به طوری که اطلاعات لازم را در زمینه ذخایز و حوضه های منابع آبی و آب های زیرزمینی و غیره در مناطق مختلف دنیا، به خصوص جاهایی که با کمبود آب مواجه اند، همچون کشورهای عربی، آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین در اختیار قرار می داد. یکی دیگر از برنامه های یونسکو، که طرح و برنامه ای است که از جامع ترین، تخصصی ترین و نوآورانه ترین آن ها به شمار می رود، عنوان «برنامه ژئوسفر بیوسفر» را داراست و در حقیقت طرحی ای آینده نگر و بلندمدت که به دانشی ورای اطلاعاتی که بسیاری از متخصصین حوزه آب در حال حاضر از آن برخوردار بوده و با آن آشنایی دارند، نیاز دارد. در همین راستا، یونسکو با طرح دیگری تحت عنوان «برنامه جهانی برای ارزیابی آب» ((WWAP به استقبال آب برای همکاری رفته است و با بیست و سه موسسه سازمان ملل، راه حل هایی پایدار را برای توسعه انسانی در راه مدیریت آب در سراسر جهان جستجو کرده و در پیش گرفته اند.

● اکوسیستم و زیست بوم؛ برنامه جهانی، اجرا بومی

مطالعات اخیر نشان داده است، با آن که مسائلی، همچون مشکلات زیست محیطی و مسئله کمبود آب کاملاً جهانی اند و باید با نگاهی جامع و جهانی بدان ها نگریست و براساس آن برنامه ریزی کرد، اما راه حل های بسیاری از آن ها به خصوص آن گاه که اجرایی می گردند، منطقه ای و محلی اند که به اکوسیستم و زیست بوم هر محیطی که انسان ها در آن زندگی می کنند، بر می گردد. انسان ها در محیط های طبیعی و اجتماعی مختلفی زندگی می کنند و آنچه فرهنگ آنان را می سازد، تحت تأثیر هر دو عامل محیط طبیعی و اجتماعی است و هر گونه تغییر رفتاری برای نحوه تعامل با اکوسیستم شان، به خصوص نحوه مدیریت و مصرف آب به زیست بوم و فرهنگ آنان بر می گردد. زیست بوم شامل اشیاء، منابع ، جغرافیای محیط و روش هایی است که فرد با آن ها زندگی می کند و بقاء می یابد. آن هنگامی اساسی می نماید که دریابیم ، بزرگترین و گسترده ترین برنامه ریزی ها در کشورهای مختلف از آن روی با شکست مواجه شد، که برنامه و تجویزهای آنان بدون توجه به شرایط طبیعی و اجتماعی محلی و ارتباط بین رفتارها و زیست بوم مناطق مختلف و محلی تنظیم شده بود. فرضاً نحوه مصرف آب در محیط شهری، با محیط روستایی و اکوسیستم جنگلی بسیار متفاوت است و راه حل هایشان نیز از اساس با هم فرق می کنند. این در حالی است که بیشترین اسراف در مصرف آب نیز در محیط شهری و فرهنگ مصرف گرای آن صورت می گیرد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

از آنجایی که اقیانوس ها، دریاها و آب ها، دو سوم کره خاکی ما را اشغال کرده اند، بسیاری از مردم تصور نمی کنند که روزی با کمبود جهانی آب مواجه شویم و غافل از این اند که ۵/۹۷ درصد آب های زمینی شور اند و بخشی عظیم از آب های شیرین کره زمین غیرقابل استفاده اند و تنها ۷ هزارم درصد از کل آب های کره زمین قابل دسترسی اند. این در حالی است که طی قرن گذشته جمعیت جهان ۳ برابر شده، اما میزان مصرف آب بیش از ۶ برابر افزایش یافته است.

زمانی بود که مشکلات دسترسی به آب از نگاه تکنولوژی دیده می شد و تصور می رفت که با کمک تکنولوژی های جدید می توان به ذخایر آبی بیشتری دست یافت؛ ایجاد سده های جدید، کارخانه های آب شیرین کن و باروری ابرها البته گام های موثری بود که برداشته شد، اما اینک ثابت شده که بحران آب بسیار بزرگتر از این است که پیش از این گمان می رفت و ما ساکنان کره خاکی باید با دست بدست هم دادن، همه راه های حفظ و ذخیره آب های قابل استفاده را طی کنیم؛ از کاهش مصرف گرفته تا افزایش راه های سودمند دسترسی به آب، بدون این که به اکولوژی کره زمین لطمه وارد سازیم.

اکنون حدود ۳/۲ میلیارد نفر در مناطقی زندگی می کنند که با کمبود متوالی آب و تنش آبی مواجه هستند و با ادامه این روند در سال ۲۰۲۵ تنش آبی در مناطق مختلف کره زمین نزدیک به ۵۰ درصد بالغ خواهد شد. این در حالی است که تا سال ۲۰۲۵ مناطقی فاجعه آمیز از نظر کمبود آب خواهیم داشت که خاورمیانه و شمال آفریقا در مرکز این بحران قرار دارند. کمبود آب در خاورمیانه و کشور ما مسئله ای جدی است و شاید دیر نیست که روزی را شاهد باشیم که برای تهیه آب مورد نیاز کشور، به فروش هر چه بیشتر نفت و گاز برای جبران کمبود آب متوسل شویم.

در این میان، حتی برخی بحث هایی درباره احتمال وقوع جنگ هایی برای کسب ذخایر آب در جهان را پیش بینی کرده اند. گذشته از مخالفانی که این فرضیه دارد، به طوری که به طعنه اذعان می کنند: «آب برای خاموش کردن آتش است، نه برای برافروختن آن»، با این همه باید احتمال درگیری هایی را به خصوص در نواحی مرزی و مناطقی که در آن ها، حوزه های مشترک آبی قرار دارد، به عنوان یک سناریو در نظر گرفت تا برای پیشگیری های احتمالی از آن، اقدامات لازمه را انجام داد. مسئله آب را می بایست به عنوان یک متغیر و عامل جدی در تصمیمات آتی در سراسر دنیا به حساب آورد، حتی در سطوح سیاسی و نظامی.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

هم اکنون آب یک عنصر کمیاب می باشد. توزیع نامتقارن بارندگی در مناطق مختلف منجر به ظهور اقلیم های خشک و نیمه خشک در مناطق مختلف گردیده است. این مناطق علیرغم برخورداری از توانمندی های بالقوه، در توسعه و پیشرفت خود با عوامل محدودکننده بی شکاری مواجه هستند. برای رشد و پیشرفت در این مناطق راه ها را نباید بسته دید بلکه با برنامه ریزی دقیق و اعمال مدیریت همه جانبه در این مناطق می توان شاهد شکوفایی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بود. امروزه آب به عنوان یک نعمت لایتناهی و فراوان تلقی نمی شود بلکه دولت ها و دانشمندان پی به این نکته بردان اند که از ذخایر آبی باید حداکثر بهره برداری را با کمترین اتلاف و ضایعات به عمل آورد. مدیریت منابع آب بخشی از برنامه ریزی توسعه کشورها تلقی می شود و هر کشوری بر مبنای میزان منابع آب در دسترس، استراتژی و برنامه خاصی را برای بهره برداری بهینه از منابع آب موجود اجرا می نماید. به علت ارتباط مستقیم کشاورزی با آب و طبیعت لذا به شدت از تنش های آبی تاثیر می پذیرد. عموما مناطق خشک که از خصیصه کم آبی و بارندگی کم، رنج می برند در مقایسه با مناطق پرباران از شرایط کشاورزی متفاوتی برخوردار هستند. کشاورزی در مناطق خشک به علت بروز خشکسالی، سیل و بیابان زایی در سال های مختلف نیازمند استراتژی و برنامه های سازگار با این نوع اقلیم ها می باشد. اما کشورهای در حال توسعه به علت فقدان مدیریت هوشمند بر منابع آب و عدم به کارگیری راهکارها و عملیات فوق به مراتب بیشتر از تنش های آبی و خشکسالی ها آسیب می بینند.
وضعیت منابع آب در کره زمین
97% منابع آب کره زمین را آبهای شور اقیانوس ها تشکیل می دهند. از 3 درصد باقیمانده، دو سوم آن به صورت توده های یخ در قطب ها و برف در مناطق کوهستانی انباشته شده است. با این حساب یک درصد آبهای کره زمین را آب شیرین جاری تشکیل می دهد که 98% آن شامل آبهای زیرزمینی می شود(2000،Bouwer) در کشورهای غربی و صنعتی سالانه هر فرد حداقل به 2000 مترمکعب آب برای برخورداری از یک استاندارد مطلیب نیاز دارد. اگر سرانه آب هر فر بین 1000 تا 2000 مترمکعب باشد آن کشور تحت تنش آب است ولی سرانه از 500مترمکعب در سال کمتر باشد کشور مذکور با کم آبی مواجه است. در حال حاضر منابع آب موجود می تواند سالانه 7000 مترمکعب برای هر فرد آب فراهم نماید. اگر چه آب کافی حداقل برای سه برابر جمعیت کره زمین موجود است ولی عدم تعادل بین توزیع جمعیت و بارندگی موجب کمبود آب در بعضی از مناطق شده است (2000،Bouwer). امروزه 26 کشور جهان جزء کشورهای کم آب قلمداد می شوند که در اکثر آنها نرخ رشد جمعیت بالاست. از این 26 کشور 9 کشور در خاورمیانه با کم آبی مواجه می باشند. آفریقا بالاترین تعداد کشورهای کم آب را شامل می شود(11 کشور). در سال 2000تعداد آفریقایی هایی که در کشورهای کم آب زندگی می کردند بالغ بر 300 میلیون نفر بود(پوستل، 1375)، اقلیم های خشک حدود یک سوم سطح کره زمین و 15 درصد جمعیت کره زمین را در بر می گیرند. سه چهارم مناطق خشک در قاره های آسیا، آفریقا و استرالیا پراکنده می باشند. گیاهان مناطق نیمه خشک، خشک و بسیار خشک به ترتیب5، 23 و 4 درصد اراضی کره زمین را به خود اختصاص داده اند(علیها، 1380).
وضعیت منابع آب در ایران
مطالعات و بررسی نشان می دهد که در حال حاضر از کل منابع آب تجدیدشونده کشور 5/88 میلیاردمتر مکعب جهت مصارف بخش های کشاورزی، صنعت و شرب برداشت می شود. از این میزان حدود 83 میلیارد مترمکعب (5/93 درصد) در بخش کشاورزی، 5/4 میلیارد مترمکعب برای مصارف شرب و بهداشت و مابقی در صنعت و نیزهای متفرقه دیگر مصرف می شود( کشاورز و صادق زاده، 1379). ایزان با متوسط نزولات آسمانی حدود 252 میلیمتر در سال در زمره مناطق خشک جهان محسوب می شود. 65 درصد کشور ما را مناطق خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد که به طور متوسط مقدار بارندگی در آنها از 150میلیمتر در سال کمتر است (شریعتمداری، 1380).
بحران ها و مسایل موجود پیرامون منابع آب
امروزه جهان برای تامین آب مورد نیاز با مسایل و مشکلات معتنابهی مواجه می باشد. محیط زیست و اکوسیستم های مبتنی بر منابع آب شیرین با وقوع خشکسالی های متعدد و برداشت بی رویه از ذخایر آبی با بحران ها و چالش های زیادی روبرو شده اند. عادل ردیف (1999) مسایل و مشکلات زیر را در سیستم های آبی ذکر می کند:
1- توزیع نابرابر منابع آب
2- رشد جمعیت
3- تنش های آبی
4- کمیابی وسیع منابع آب
5- کنترل کیفیت آب
6- سیل و خشکسالی.
همچنین، ابوزید(1998) نیز چالش های زیر را مورد بررسی قرار می دهد و معضلات جهان در زمینه تامین آب را به شرح زیر اعلام می نماید:
1- کمبود آب: با توجه به روند کنترل میزان منابع آب پیش بینی می شود که دوسوم جمعیت جهان با کمبود آب در سال 2025 روبرو شوند.
2- عدم دسترسی به آب شرب تمیز و بهداشتی: علیرغم تلاش های بین المللی تخمین زده می شود 72 میلیارد نفر فاقد دسترسی به آب شرب تمیز و 2/2 میلیارد نفر فاقد دسترسی به آب بهداشتی باشند.
3- کنترل کیفیت آب: صنعتی شده، شهرنشینی، رشد کلان شهرها و کشاورزی فشرده همگی باعث آلودگی آبراهه ها و آبهای زیرزمینی شده اند و کاهش کیفیت آب را به همراه داشته است.
4- درهم گسیختگی شبکه مدیریت منابع آب: مدیریت ملی و بین المللی منابع آب در یک مسیر درهم گسیختگی خرکت می کند. در آن به جای توجه به محدودیت آب و ارتباط درونی اجزای چرخه آب در طبیعت، صرفا با تامین نیازهای آنی توجه می شود.
5- کاهش در منابع مالی اختصاص داده شده: در حال حاضر سیستم های تامین آب، آبیاری، زهکشی، کنترل سیلاب، تصفیه و حفاظت آبخیزها به علت فقدان سرمایه گذاری با مشکلات مالی زیادی روبرو هستند.
6- فقدان آگاهی در تصمیم گیران و عموم: تو هم فراوانی آب و کیفیت لامتغیر منابع آب باعث اغفال عمومی شده است. این توهم می تواند آنقدر ادامه یابد تا کمبود منابع آبی به یک واقیت تبدیل شود و باعث تنزل کیفیت به سطح غیرقابل استفاده ای گردد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

برخی براین باورند که در کشورهای صنعتی آب آشامیدنی را از تصفیه فاضلاب تهیه می کنند. این باور قطعاً اشتباهی است و در هیچ جای دنیا، جز یک دستگاه در کشور نامیبیا، آب آشامیدنی به این ترتیب بدست نمی آید، چرا که اگر چنین کاری عملی هم باشد حداقل هزینه اینکار بسیار بالا است و مردم هم از آن استقبال نمی کنند. چندین پروژه در آمریکا به این دلایل کنار گذارده شدند. غالباً آب آشامیدنی را از چاه تهیه می کنند و در برخی از مناطق از آب های سطحی، چون آب سدها و یا رودخانه ها و یا مخلوطی از انها.

اما آب چاه و آبهای سطحی و حتی لوله کشی می توانند آلوده باشند. در  تصفیه خانه ها آلایند ها را از آب جدا می کنند و جهت ضدعفونی کردن به آن گاز کلر و یا ترکیبات دیگر کلر می زنند. البته برای ضد عفونی روش های دیگری هم هست که البته گران تر از کلر هستند. به ویژه از آنجا که آب می بایست از لوله  عبور کرده و مدت زیادی در لوله ها میماند، ناچارأ جهت ضدعفونی مقدار بیشتری از ترکیبات کلر به آب می زنند که در بین راه مجدداً آلوده نشود. اما مشکل اینجا است که از یک سو گاز کلر سالم نیست و از سوی دیگر کلر با مواد آلی در آب ترکیب شده و ترکیباتی بوجود می آورد که برخی حتی سرطان زا هستند، اما مقدار آنها در آب کم است. به هر حال چنانچه امکان کلر زدائی از آب موجود باشد بهتر است این کار انجام شود. اغلب در کشورهای جهان سوم به حدی کلر به آب می زنند که هنگام مصرف بوی آن به مشام می رسد.

در عین حال آبی که به دست مصرف کننده می رسد می تواند در برگیرنده آلاینده ها (فلزات همچون آهن، منگان، سرب، آرسنیک، جیوه، کادمیوم، مس، روی، کرم، نیکل، زنگ آهن، فرارها، نیترات، نیتریت، باکتری ها و غیرو) باشد. تحقیقات در سال های اخیر نشان می دهند که در برخی از موارد برخی از باکتری ها دور خود حصاری می سازند و گاز کلر هم نمی تواند آنها را از بین ببرد. دلیل این آلودگی ها البته فراوان است. از جمله می توان عملکرد ناصحیح دستگاه مرکزی تصفیه خانه، نفوذ آب های زیر زمینی به داخل لوله ها به علت کهنه بودن لوله ها و یا قطع و وصل جریان آب در لوله ها و تغییر فشار، طولانی تر شدن خطوط لوله در شهر های بزرگ، عبور آب از لوله های نو و یا کهنه غیر استاندارد در ساختمان ها را نام برد.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

در سال های اخیر خرید آب آشامیدنی در بطری گسترش یافته. اینکه چرا آب آشامیدنی در بطری خریداری می شود دلایل گوناگون دارد. از سوئی خوب نبودن کیفیت آب لوله کشی در برخی از کشورها و مناطق دلیل اینکار است و از سوی دیگر نا آگاهی در مورد آب و خواص آن در کنار رفع عطش و دلیل آخر سوء استفاده تولید کنندگان آب در بطری از نا آگاهی عموم. به علاوه برخی خواصی را برای آب آشامیدنی (معدنی) بر می شمارند که یا اساسا ناصحیح است و یا صحت علمی آن ها هیچگاه به اثبات نرسیده.

 چنانچه در صورت فقدان مواد مضر در آب میزان مواد سالم معدنی موجود در آب را به عنوان معیار مفید بودن آن در نظر بگیریم، به سهولت می توان بر اساس مقایسه میزان موادی که روی بطری ها  نوشته شده با میزان املاح سالم در آب لوله کشی به این نتیجه رسید که میزان املاح در آب لوله کشی همان اندازه و یا در غالب موارد بیشتر است.  هر فرد می تواند با تماس با سازمان آب محل خود از میزان املاح آب لوله محل خود اطلاع پیدا کند.

آن چه مسلم است این که چنانچه بخواهیم نیاز املاح بدن خود را از طریق نوشیدن آب (معدنی) بر طرف کنیم این روشی غیر ممکن است، زیرا که در این صورت انسان می بایست روزانه تا حدود 20 لیترآب بنوشد. ضمن این که برخی از متخصصین امور تغذیه بر این باورند که چون املاح موجود در آب منشاء معدنی دارند، بیش از 5% آنها جذب بدن نمی شوند. به این دلایل تبلیغ مصرف آب معدنی جهت تامین املاح مورد نیاز انسان از ا ین طریق بیشتر جنبهٔ اقتصادی دارد. جهت اطلاع بد نیست بدانیم که بهائ آب در بطری ها 50 الی 70 برابر آب تصفیه شده لوله کشی‌ است. طبیعی‌ است که حد اقل قشر ضعیف قادر به تامین چنین هزینه ای نیست. و در حالی‌ که نوشیدن فراوان آب ضروری است، این قشر توان تحمل این هزینهٔ سنگین را ندارد.

از آنجا که آب مهم ترین ماده غذائی است و با سلامت آحاد جامعه رابطهٔ مستقیم دارد، توجه جدی به آن از طرف دولت امری است انکار ناپذیر، زیرا از یک سو بروز تنها یک اپیدمی هزینه گزافی برای دولت در بر دارد و از سوی دیگر سلامتی‌ آب هزینه‌های درمانی را کاهش میدهد.

تبلیغ مصرف آب در بطری و حمایت دولت از آن عملا به معنای وگذاری تامین آب توسط بخش خصوصی به بهای بسیار گزاف برای اقتصاد ملی‌ است. در سال های اخیر در برخی‌ از کشورها آب رسانی از طریق لوله کشی که به مراتب ارزان تر است به شرکت‌های خصوصی واگذار شده. تجربه حاصل از این کار نیز چه در کشورهای صنعتی و غیره سراسر منفی‌ بوده؛ نه تنها کیفیت آب و شبکه بهتر نشده بلکه تنها بهای آب را شرکت ها چند برابر کرده اند. 

با توجه به این مسائل می توان نتیجه گرفت که حل مشکل آب آشامیدنی را نمی توان و نباید به بخش خصوصی واگذار کرد. از آنجا که تصفیهٔ فاضلاب از حساسیت کمتری برخوردار است، خصوصی سازی را میتوان در این بخش انجام داد.

آب های بسته بندی شده همواره سالم نیستند

آب لوله کشی می بایست بر اساس قوانین سازمان بهداشت جهانی و کشوری همه روزه مورد آزمایش قرار گرفته و در صورت سالم نبودن، به ویژه هنگامی که مقدار باکتری ها بیش از حد مجاز در آن وجود داشته باشند، موارد از طریق رسانه ها به اطلاع عموم برسند. بر اساس اطلاع این امردر ایران هم رعایت شده و روزانه علاوه بر آزمایش های متعدد در تصفیه خانه چندین نمونه از نقاط مختلف شهر نیز مورد آزمایش قرار می گیرند.

بر خلاف قوانین آب لوله کشی در مورد آب های معدنی و غیره در بطری قوانین جدی کنترل مواد آن وجود ندارد و به استناد نشریه سازمان یونسکو(the new Courier No.3, 2002) نه تنها قوانین جدی در مورد این آب ها وجود ندارد بلکه تولید کنندگان قادر به آنالیز روزانه همه مواد در آب نبوده و حتی در کشورهای صنعتی نیز دولت آن ها را کنترل جدی نمی کنند؛ به عنوان مثال تولید کننده ها در کشورهای صنعتی موطفند تنها سالی یک بار آب را مورد آزمایش محدود قرار دهند؛ آن هم نه آب پر شده در بطری و هنگام مصرف را بلکه آب را قبل از پر کردن آن در ظرف.

هرچند که آب آشامیدنی مهم ترین ماده غذائی به شمار می رود اما بر خلاف همه مواد غذائی بسته بندی شده، تولید کنندگان آب در بطری موظف به ذکر تاریخ مصرف روی بسته بندی ها نیستند. هفته نامه معروف آلمان «اشترن» در سال 2003 چندین آب معدنی معروف و گران قیمت را در آلمان مورد آزمایش قرار داده و به این نتیجه رسید که در برخی از آنها باکتری و مواد مضر وجود دارد، از جانب دیگر حلال های شیمیائی موجود و مضر در ظروف پلاستیک در آب حل می شوند. در بطری های پلاستیک ماده شیمیائی استآلدهید ( Acetaldehyd) وارد آب می شود که مزه آب را عوض می کند. مؤسسه بررسی محصولات در آلمان ( 2008, Stiftung Warentest) در یک بر رسی اعلام کرد نیمی از آب ها در بازار یا مزه استآلدهید یا پلاستیک یا مقوا و یا مزه های عجیب می دادند.

آزمایش های  دیگری در آلمان در سال 2007 نشان دادند که در بطری های پلاستیکی ای که چند بار مورد مصرف قرار می گیرند انواع و اقسام مواد از جمله روغن مشاهده می شوند و در یک مورد شناخته شده نوزادی دچار مسمومیت شده.

بر اساس همان گزارش سازمان یونسکو در بالا، حدود یک چهارم آب ها ی به اصطلاح معدنی در بطری ها در آمریکا توسط تولید کننده مستقیما از شیر آب لوله کشی پر شده بودند.

آنچه که اخیرا مورد توجه قرار گرفته و از اهمیت زیادی برخوردار است مسئله مواد رادیو اکتیو (اورانیوم، رادیوم و ایزوتوپ سرب) در آب ها است. این مواد که سلامت انسان را بیش از مواد دیگر مورد تهدید قرار داده و سرطان زا هستند در بسیاری از آب ها (بیش از همه اورانیوم) اعم از آب لوله کشی و معدنی وجود دارند که منشاء طبیعی دارند، لیکن غلظت آن ها در آب ها مختلف است. جالب توجه آن که آزمایش ها تا کنون نشان می دهند که در مجموع غلظت اورانیوم در آب های معدنی بیش از آب لوله کشی است اما تا کنون قانونی در مورد میزان مجاز آن وجود نداشته و شرکت ها هم موظف به ذکر غلظت اورانیوم بر روی بطری ها نیستند. تنها قانونی که اکنون رعایت آن الزامی است این که چنانچه غلظت اورانیوم بیش از 2 میکروگرم در لیتر باشد، فروشندگان نباید روی بطری ها ذکر کنند "قابل استفاده برای کودکان".

نتیجه آزمایش گسترده ای که در سال 2007  میلادی در سوئیس بر روی آب های  معدنی و لوله کشی پیرامون غلظت اورانیوم به عمل آمد نشان می دهد که از بین 25 آب معدنی در 11 عدد از آنها میزان غلظت اورانیوم به مراتب بیش از 2 میکروگرم، در حالی که به ندرت در آب های لوله کشی از این حد بیش تر بوده .

 از جمله آلاینده های دیگر آب آشامیدنی فلورید و بورات در آب است.  سازمان بهداشت جهانی غلظتی برای فلورید به میزان حداکثر یک و نیم میلی گرم و برای بورات یک میلی گرم را در آب آشامیدنی توصیه می کند. تحقیقات چندی نشان می دهند در کشورهای گرم سیر که انسان بیشتر آب می نوشد این غلظت ها می بایست کمتر باشند. به این خاطر به عنوان نمونه برای شیلی غلظتی مابین0,5 – 0,6 برای آفریقای جنوبی غلظتی مابین 0,5 – 0,7 و برای عربستان غلظتی معادل  0,75  میلی گرم توصیه می کنند.

همچنین تحقیقات بسیاری نشان می دهند که غلظت فلورید و بورات در بسیاری از آب های زیر زمینی و معدنی بیش از این مقادیر است. شرکت ها در آلمان موظفند طبق قانون آب های معدنی این کشور تنها در صورتی که غلظت فلورید  بیش از یک و نیم میلی گرم باشند میزان آن را روی بطری ها ذکر کنند.

بطور خلاصه و نمونه، چنانچه روزانه بیش از بیست میلی گرم فلورید وارد بدن شود از سوئی لکه های سفید و یا قهوه ای روی دندان ها ظاهر می شوند که مقاومت دندان را کاهش می دهند و از سوی دیگر انعطاف استخوان ها کم شده و امکان شکستگی آن ها بیشتر می شود.

هرچند که در مواردی مصرف آب آشامیدنی در بطری میتواند قابل توصیه باشد اما آن گونه که برخی‌ از مسولین تصور می کنند این کار جهت حل میان مدت و دراز مدت مشکل آب آشامیدنی برای عموم به هیچ وجه قابل توصیه نیست.

تا اینجا می توان به سادگی به این نتیجه رسید که تامین آب آشامیدنی در ظروف روشی است که از نظر اقتصاد ملی غیر قابل توجیه و از نظر سلامتی افراد نا مطمئن. اما بر همهٔ معایبی که برای آب آشامیدنی در بطری برشمرده شد، تاثیر زیست محیطی‌ این طریق آب رسانی نیز بیش از اندازه حائز اهمیت است.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب

به‌رغم تولید ۱۲ میلیون مترمکعب آب شیرین در روز، دو میلیارد نفراز دسترسی به آب تمیز محروم هستند. قیمت تصفیه یک مترمکعب آب ۴۰ سنت تا ۲ یورو است. اما در کشورهایی که نفت و گاز ارزان است، این هزینه به چشم نمی‌آید.
منطقه صحرانشین جبل‌علی، شبه‌جزیره‌‌ای در ۴۰ کیلومتری امارات متحده عربی، از بزرگترین بنادر دنیا به حساب می‌آید. در این شبه‌جزیره، روزانه ۶۰۰ هزار متر مکعب آب شیرین تولید می‌شود و ساکنان آن از بزرگترین مصرف‌کنندگان آب شیرین مصنوعی در کل دنیا به حساب می‌آیند.
برای تولید آب شیرین، به عبارت بهتر، تبدیل آب شور به آب شیرین، هزینه‌های هنگفتی صرف می‌شود. فیسیا ایتالیمپین Italimpian  Fisia ، یکی از شرکت‌های ایتالیایی تصفیه آب است که بیشتر قراردادهای کاری خود را با کشورهای عربی مانند عربستان سعودی، دوبی و بحرین می‌بندد. اما در حال حاضر به دلیل بحران مالی، قرارداد ۵۵۰ میلیون دلاری خود را با امارات تا آخر ماه ژوئن لغو کرده است.
آب گازدار و جوشان برای اعراب در کویر تصویری رویایی است که آنها از بهشت دارند. ولی برای به حقیقت پیوستن این رویا، نیاز به ۱۲۰ دستگاه تصفیه است. عربستان سعودی به تنهایی ۳۰ دستگاه از این دستگاه‌ها را از آن خود کرده است. بقیه دستگاه‌های تصفیه آب متعلق به کشورهایی نظیر کویت، بحرین، عمان، قطر و امارات هستند.
کشورهای نامبرده تنها کشورهایی نیستند که آب شور را به آب شیرین تصفیه می‌کنند، بلکه امروزه با توجه به کمیاب شدن آب آشامیدنی، بسیاری از کشورها درصدد تصفیه آب شور هستند. به همین دلیل روزانه ۱۴ هزار دستگاه تصفیه کوچک و بزرگ در اقصی نقاط دنیا مشغول به کار هستند.
کمبود آب، یکی از بزرگترین دلایل فقر
به‌طور مثال در اروپا، کشوراسپانیا، در راس کشورهایی قرار دارد که مصرف آب شیرین مصنوعی در آن بالا است. علاوه بر اروپا، کشورهای شمال آفریقا، نظیر لیبی، الجزایر و مصر درصدد استفاده از آب شیرین هستند. این کشورها درحال  حاضر در مرحله تقطیر کردن آب شور هستند.
تقریبا ۵ میلیون از ساکنان ریاض، پایتخت عربستان نیز از آب شیرین مصنوعی استفاده می‌کنند. آب توسط یک لوله ۵۰۰ کیلومتری از شهر صنعتی جبل، از خلیج فارس به ریاض می‌رسد. با توجه به میزان بالای مصرف آب در ریاض، اینگونه به نظر می‌رسد که ساکنان این شهر به این مساله توجه نمی‌کنند که این آب، به عبارت دیگر، این "نعمت" از کجا سرازیر می‌شود. اگرچه در کشوری که گاز و نفت ارزان است، هزینه تصفیه آب آنچنان به چشم نمی‌آید. قیمت تصفیه یک متر مکعب آب حدود ۴۰ سنت تا ۲ یورو است. این در حالی است که دو میلیارد نفر در جهان از بیماری‌های ناشی از آب آلوده، نظیر مالاریا، وبا یا تب تیفویید رنج می‌برند.

مرجع تخصصی آب و فاضلاب